SILVA medical   I   LE BOIS DE LA PIERRE   I   LA FORÊT DE SOIGNES   I   SCHEUTBOS

De geschiedenis van de’ Clinique du Docteur Derscheid’
door de heer Henri Anrys, voormalig secretaris-generaal van de vereniging ANBCT

Het begin: het ‘Sanatorium Les Pins’

In 1900 stierven in België elk jaar 18.000 mensen aan tuberculose.
Dokter Derscheid (1871-1952) was een van de belangrijkste personen die de strijd aanbonden met deze ziekte, door vanaf 1897 een consultatie te voorzien.
In 1898 richtte hij samen met professor Bordet het ‘Œuvre de la Tuberculose’ op, met de bedoeling geld in te zamelen voor de bouw van sanatoria. Dit ‘Œuvre’ richte eerst een netwerk van dispensaria op.
Binnen het ‘Œuvre’ ontstond ook de ‘Ligue contre la Tuberculose’. Zij stond in voor de profylactische dienst. Beide organisaties hadden op dat moment een hoofdzakelijk preventief doel en dit leidde tot een netwerk van dispensaria.
In 1902 richtte dokter Derscheid met de hulp van industriëlen die bekommerd waren om de gezondheid van hun werknemers, de ‘Société des Sanatoria Populaires’ op. Hij bouwde het eerste particuliere sanatorium in Terhulpen, dat ‘Sanatorium Les Pins’ werd genoemd, omdat het werd opgetrokken in het midden van 10 hectare naar het zuiden gericht sparrenbos op een perceel in het Zoniënwoud dat via erfpacht voor 99 jaar verhuurd was aan het sanatorium.
Op 5 november 1905 werd het Laënnecpaviljoen ingehuldigd. Het telde 85 bedden voor mannen en was gebouwd volgens de plannen van dokter Derscheid en architect Janlet. Hun werk was zo opvallend voor die tijd, dat zij op de Internationale Tentoonstelling voor Hygiëne van 1904 in Parijs de gouden medaille ontvingen.
In 1912 werd het Forlaninipaviljoen voor vrouwen gebouwd, gefinancierd uit de verkoop van een medaille ter herdenking van de blijde intrede van Prins Albert en Prinses Elisabeth.
In 1923 werd de capaciteit van dit tweede paviljoen verdubbeld, met de hulp van de ‘Coopérative Nationale contre la Tuberculose’, die in 1918 was opgericht door het ‘Comité National de Secours et d’Alimentation’ onder voorzitterschap van Ernest Solvay, om te voldoen aan de noden die waren ontstaan door de ontberingen tijdens de Duitse bezetting van 1914 tot 1918.
Deze coöperatie fuseerde in 1918 met de ‘Société des Sanatoria Populaires’. In 1923 vormden zij de ‘Association Nationale Belge contre la Tuberculose’ in de vorm van een vzw, een statuut dat net door de wet was ingesteld. Deze ANBCT, die vandaag nog altijd bestaat, werd de inrichtende macht van een tiental sanatoria of preventoria. Het pronkstuk daarvan was ‘Les Pins’ met zijn 219 bedden, dat onder de rechtstreekse leiding stond van dokter Derscheid, die tegelijk ook vicevoorzitter van de vereniging was.
In 1935 kwam er ook een bijgebouw voor chirurgische ingrepen en werd een kapel gebouwd door de familie de Ribaucourt.
In 1937 werd aan het gebouw voor vrouwen nog een westelijke vleugel toegevoegd, die het Vesaliuspaviljoen werd genoemd. Op dat moment telde het ‘Sanatorium Les Pins’ 90 bedden in het mannenpaviljoen en 150 bedden in het vrouwenpaviljoen. Zo stond de instelling open voor zieken van beide geslachten die ouder waren dan 15 jaar.
Een verblijf kostte op dat moment 23,5 frank per dag in de slaapzaal, 26 frank in een kamer met twee bedden en 30 frank in een eenpersoonskamer.
Dokter Derscheid was geneesheer-directeur en tegelijk de eerste vicevoorzitter van het ‘Oeuvre contre la Tuberculose’, dat onder voorzitterschap stond van dokter Bordet. Dokter Derscheid was ook voorzitter van het Uitvoerend Comité van de ANBCT, waarin dokter Toussaint ‘Les Pins’ vertegenwoordigde. 

Het moeilijke overleven van de kliniek tijdens de oorlog

Op 10 mei 1940 vielen de Duitse troepen het door chaos overrompelde België binnen. 
p 24 mei 1940 riep dokter Derscheid een crisiscomité van de ANBCT samen om een stand van zaken op te maken: 70 vrouwelijke patiënten uit ‘Les Pins’ werden onder begeleiding van dokter Derscheid en het personeel geëvacueerd naar de ‘Clinique Longchamps’ in Brussel; de mannelijke patiënten vonden onderdak in het Sanatorium ‘Roos der Koningin’ in Buizingen, dat ook eigendom was van de ANBCT. Het Sanatorium ‘Les Pins’ lag er verlaten bij en dreigde door zijn afgelegen ligging geplunderd te worden. Daarom werden de voorraden levensmiddelen en medicijnen overgebracht naar de maatschappelijke zetel van de ANBCT. 
De Duitsers verboden professor Bordet, die op dat moment voorzitter was van de ‘Ligue contre la Tuberculose’ om zijn beroep verder uit te oefenen. Dokter Derscheid zorgde dan voor de continuïteit.
Op 25 mei 1940 ontbood het hoofd van de Duitse medische diensten in België dokter Derscheid in het hotel Plaza in Brussel voor een analyse van de situatie van epidemische ziekten in het bezette België. Dokter Derscheid wees erop dat het nodig was om de sanatoria opnieuw in werking te stellen.
Op 8 juni 1940 ontfermde dokter Derscheid zich over het lot van de patiënten die waren overgebracht vanuit de door de Duitsers bezette sanatoria en preventoria van de ANBCT aan de kust, met name van het Preventorium in De Haan, die een toevlucht hadden gevonden in de kliniek van de Square Marie-Louise in Brussel. De overige sanatoria van de ANBCT ontsnapten aan de opeising.
‘Les Pins’ hernam zijn activiteiten in juli 1940. Dokter Derscheid kreeg een dubbele portie rantsoenzegels voor de zieken van het sanatorium, maar doordat de instellingen afgesneden waren van alle financiering, kenden ze bijzonder zware tijden.
De heer Gossuin, directeur van de ‘Société Générale’ in Bergen, redde hen met een lening die werd verstrekt op eenvoudige handtekening van dokter Derscheid en dokter Gengou. De ANBCT kreeg vervolgens een maandelijks krediet van de heer Henrard, algemeen directeur van het ministerie van Justitie. De Commissiesvoor Openbare Onderstand (de huidige OCMW’s) en de mutualiteiten hervatten hun interventies. Aan het eind van het jaar brachten alle betrokkenen eer aan dokter Derscheid omdat hij de instellingen had gered.
De Duitsers wilden een Duitse commissaris aanstellen aan het hoofd van de sanatoria, maar zij rekenden daarvoor ook op dokter Derscheid (dienstdoend voorzitter) en dokter Gengou (algemeen secretaris), maar die weigerden op post te blijven, waardoor een Duits beheer onmogelijk werd.
Oberstabartzt Holm ontbood de twee artsen en stelde hun voor om deel uit te maken van een internationale unie tegen tuberculose, die was opgericht onder Duits voorzitterschap, maar ook dat weigerden zij.
Alle werken die waren voorzien in Terhulpen werden als wraak geblokkeerd door de Duitsers, die in ruil uitbreidingsplannen vroegen voor de verzorging van Belgische vrijwilligers van de Duitse diensten en van het Duitse leger, maar dokter Derscheid weigerde toe te geven. Hij werd gedwongen om het joodse personeel te ontslaan, maar zorgde er wel voor dat zij niet zonder middelen vielen.
Ondanks de spanningen met de bezetter en zelfs de tijdelijke aanhouding van dokter Derscheid en zijn echtgenote, wist de instelling te overleven. De bewoners waren verzwakt, hun rantsoen daalde tot 1.014 calorieën per dag in plaats van de benodigde minimum 2.200 calorieën.
Het aantal tuberculosepatiënten in de sanatoria in België steeg van 31.900 in 1938 tot 131.383 in 1943.
De Posterijen gaven een postzegel uit ten voordele van de strijd tegen tuberculose, te herkennen aan het kruis van Lotharingen, het logo van de vereniging maar ook van het Franse verzet – al ontsnapte dit aan de aandacht van de bezetters. Dit leverde waardevolle middelen op tijdens de bezetting.
Na de bevrijding viel een vliegende bom vlak bij sanatorium ‘Les Pins’, waardoor alle ramen van de twee gebouwen sprongen, maar dit was de enige oorlogsschade aan de gebouwen van het Sanatorium ‘Les Pins’.
Dokter Derscheid overleed op 11 januari 1952 op de leeftijd van 81 jaar, op het moment dat de antibiotica uitzicht boden op het overwinnen van tuberculose en het einde van de sanatoria en de omschakeling op ambulante zorgverlening inluidden.
Het Sanatorium ‘Les Pins’ kreeg de nieuwe naam ‘Clinique du Docteur Derscheid’ om eer te betuigen aan deze steunpilaar in de strijd tegen de tuberculose en ervoor te zorgen dat het land hem bleef gedenken, zelfs nadat de instelling een andere weg was ingeslagen en haar activiteiten uitbreidde tot andere aandoeningen, van hart- en long- tot later ook orthopedische en psychiatrische aandoeningen. 

De omschakeling: revalidatie en psychiatrie

In 1975 verkeerden de sanatoria van de ANBCT in een moeilijke situatie. Door de ambulante behandeling van tuberculose speelden zij nog maar een marginale rol. In de ‘Clinique du Docteur Derscheid’ waren nog altijd 219 bedden beschikbaar.
Bij een eerste ontwikkeling was een deel van die bedden al omgevormd tot een cardiopulmonaire revalidatiedienst, maar de andere bedden van het sanatorium, die nog altijd bestemd waren voor tuberculosepatiënten, kenden een onvoldoende bezetting. De sanatoria leken gedoemd te verdwijnen. Ze bewezen nog tijdelijk dienst voor de behandeling van de grote aantallen migranten, die soms in een slechte toestand verkeerden. Maar het ministerie stelde steeds meer het bestaan van de sanatoria in vraag.
De Raad van Bestuur overwoog dan ook om de instelling op te geven en die eventueel door een mutualiteit te laten omvormen tot een rusthuis.
Maar toen vroegen de bestuurders de tussenkomst van de ziekenhuisorganisatie waar de ‘Clinique du Docteur Derscheid’ bij aangesloten was, de ‘Vereniging der Private Ziekenhuizen van België’ (VPZB). Er werd een nieuwe Raad opgericht onder voorzitterschap van dokter André Wynen, voorzitter van de VPZB. Hij was weliswaar chirurg en hoofd van het ziekenhuis van Eigenbrakel, maar ook heel gevoelig voor longproblemen, aangezien hij uit het nazi-concentratiekamp van Buchenwald was teruggekeerd met ernstige longtuberculose. Na de oorlog moest hij twee jaar in een sanatorium doorbrengen. Dokter Wynen nam de handschoen op en deed een beroep op artsen en juristen van zijn team. Om ook mensen uit de praktijk te betrekken, nam hij vertegenwoordigers van de verschillende instellingen van de ANBCT op in de Raad van Bestuur. De ‘Clinique du Docteur Derscheid’ was de instelling met het grootste artsenteam. Dokter Wynen maakte in het bestuur van de kliniek ook plaats voor de stem van de Medische Raad.
Het eerste werk van het nieuwe team bestond erin om een plan door te voeren voor hervormingen en activiteiten dat de aangesproken banken vertrouwen moest bieden om een kredietlijn open te houden en de middelen voor nieuwe investeringen voor te schieten. De ‘Clinique du Docteur Derscheid’ werd gedeeltelijk omgevormd tot diensten voor revalidatie. In het Vesaliuspaviljoen kwamen er naast de cardiopulmonaire dienst, die al was omgevormd tot revalidatiedienst, ook nog Sp-diensten (revalidatie) voor motorische en multipathologische aandoeningen. Daar kwamen nog eens 30 psychiatrische bedden bij.
In het Laënnecgebouw werden dan weer 60 bedden voor psychogeriatrie voorzien. Het medisch team van specialisten werd bijgevolg ook gewijzigd en verder ontwikkeld. De nursing werd versterkt.
De diensten voor kinesitherapie en ergotherapie werden uitgebouwd. Ter plaatse bleef ook een radiologische dienst en een laboratorium voor klinische biologie bestaan. Dankzij investeringen voor architecturale modernisering konden gedesoriënteerde patiënten genieten van meer comfort en een geruststellender omgeving.
In het mannenpaviljoen (het Laënnecpaviljoen), dat bestemd was voor psychogeriatrie, zorgden magnetische poortjes en een dichterbij geplaatste afsluiting ervoor dat patiënten niet zomaar het bos in konden lopen, waar verwarde oudere patiënten al snel in de problemen zouden raken.
Omdat de Waalse Openbare Vervoermaatschappij TEC de niet-rendabele lijn Waterloo – Derscheid had stopgezet, zorgde de kliniek voor een eigen busverbinding met de GB (nu Carrefour) en het station, voor het personeel en de bezoekers, terwijl een tunnel onder de ring, die net was aangelegd, de toe- en uitrit van het domein vergemakkelijkte.
De kliniek voerde belangrijke werken uit om vervuiling te vermijden en voorzag onder andere een zuiveringsstation dat voldeed aan de meest strenge eisen. De verbrandingsoven werd stilgelegd.

Het keerpunt: De ‘Clinique de la Forêt de Soignes’

Kort nadat hij de instelling nieuw leven had ingeblazen en hervormd, zette dokter André Wynen in 1988 zijn activiteiten stop.
Dokter Raoul Titeca, psychiater en bijzonder doeltreffend beheerder van psychiatrische ziekenhuizen, nam toen de touwtjes van de ANBCT in handen. Hij zorgde voor een verdere ontwikkeling van de vereniging en kon rekenen op de betrokkenheid van de grote families van industriëlen die aan de oorsprong lagen van het sanatorium, in het bijzonder de familie Solvay. Hij zette belangrijke investeringen op de rails. Een zwembad kreeg een plaats in de motorische revalidatie van de ‘Clinique du Docteur Derscheid’.
De ANBCT bleef zich verder ontwikkelen. Maar het Waals Gewest, aan wie de staat dit deel van het woud had overgedragen, dreigde de erfpacht van de ‘Clinique du Docteur Derscheid’ niet te verlengen. Dat kwam onder andere doordat het Zoniënwoud was aangeduid als Natura 2000-gebied, waardoor elke nieuwe ontwikkeling van de ‘Clinique du Docteur Derscheid’ verboden was. Maar het was absoluut nodig om de gebouwen van de kliniek uit te breiden, omdat ze te klein waren geworden in verhouding tot de nieuwe normen.
De ANBCT moest dus op zoek naar een andere locatie in Waals-Brabant om er een moderne, ruime en comfortabele kliniek te bouwen voor het geval het huurcontract niet zou worden verlengd. Net op dat moment moest de ‘Clinique du Champ Sainte-Anne’ in Waver worden herbouwd en plaats maken voor het rusthuis. De ANBCT kocht van het OCMW in Waver de 95 revalidatiebedden van de ‘Clinique du Champ Sainte-Anne’. Om te voldoen aan de eisen van het bestek, dat wilde dat die bedden behouden bleven in Waver, en om tegelijk een plaats te vinden voor de bedden van de revalidatiediensten van de ‘Clinique du Docteur Derscheid’, kocht de ANBCT het ‘Hôtel Le Rocher’ in Bois de la Pierre. Daar werd een nieuw ziekenhuis gebouwd dat de revalidatiebedden van de ‘Clinique du Champ Sainte-Anne’ en die van de ‘Clinique du Docteur Derscheid’ samenbracht. Het geheel werd het CHRPBW – ‘Centre Hospitalier de Réadaptation et de Psychiatrie du Brabant Wallon’.
Op die manier werd het gebouw van de ‘Clinique du Docteur Derscheid’ vrijgemaakt om uitsluitend dienst te doen voor de psychiatrie. Er werden ook 17 bedden voor een dagkliniek voorzien. Het Vesaliuspaviljoen werd volledig gerenoveerd. In de huidige configuratie biedt het 96 psychiatrische bedden in een ruimte die oorspronkelijk was voorzien voor 129 bedden en waar ooit 159 patiënten een plaats hadden.
De modernisering was mogelijk zonder uitbreiding, aangezien er genoeg plaats was voor de psychiatrische bedden die nu niet langer de ruimte hoefden te delen met de revalidatiediensten die intussen naar Waver waren verhuisd.
Bij die gelegenheid maakte de naam ‘Clinique du Docteur Derscheid’, die verwees naar een grote naam in de Belgische geneeskunde, plaats voor die van de ‘Clinique de la Forêt de Soignes’. Het verdwijnen van de naam was een teken dat de strijd tegen tuberculose, waaraan de kliniek haar bestaan had gewijd, gestreden was en dat de resultaten van die overwinning nu zouden worden besteed aan andere noden en andere urgenties.
In april 2014 werd een nieuwe vzw opgericht, samen met de ANBCT en de ‘Fondation pour la Psychogériatrie’, die het ziekenhuis van Scheutbos beheerde. Die vzw kreeg de naam ‘SILVA medical’ en verenigde de vestiging van de voormalige ‘Clinique du Docteur Derscheid’, die nu ’Clinique de la Forêt de Soignes’ was geworden in Waterloo; de vestiging in Waver die de ‘Clinique du Bois de la Pierre’ was geworden en de vestiging van Geriatrisch Centrum Scheutbos in Sint-Jans-Molenbeek.
De voormalige ‘Clinique du Docteur Derscheid’ en het Ziekenhuis Scheutbos bieden vandaag hun psychiatrische en psychogeriatrische diensten aan in de respectieve vestigingen, terwijl de revalidatie gebeurt in Waver, in de vestiging van de ‘Clinique du Bois de la Pierre’.

Henri ANRYS,
algemeen secretaris van de vzw ANBCT (1977 – 2003)
en vicevoorzitter van de vzw ANBCT (1999 – 2003),
28 oktober 2015

vertaald door Mw Lieve De Meyer

© SILVA medical / Alfred Solvaylaan, 5 – 1170 Brussel / Wettelijke bepalingen / Design by Mordicus